[NÃO MÌNH LẠ GHÊ! - 1]TẠI SAO CẢNH BÁO TRÊN BAO THUỐC LÁ THƯỜNG BỊ BỎ QUA? GIẢI THÍCH TỪ GÓC NHÌN TÂM LÝ HỌC HÀNH VI

Chắc hẳn ai cũng từng thấy những cảnh báo đáng sợ về tác hại thuốc lá kèm hình ảnh gây sốc trên bao thuốc. Tuy nhiên, tại sao nhiều người vẫn tiếp tục hút thuốc dù biết rõ hậu quả? Dưới đây là lời giải thích dựa trên các học thuyết tâm lý học hành vi, với ví dụ hóm hỉnh, đời thường để dễ hiểu hơn.

1. Lý thuyết triển vọng (Prospect Theory)

Theo Kahneman và Tversky, khi đối diện với mất mát (ví dụ: mất sức khỏe), người ta thường chấp nhận rủi ro nhiều hơn thay vì tránh né. Cảnh báo trên bao thuốc nêu rõ hậu quả tiêu cực, nhưng giống như khi bạn biết ăn cay sẽ đau bụng mà vẫn gọi thêm ớt: “biết là hại đấy, nhưng... thôi kệ, mình khác mà!”. Người hút thuốc tiếp tục "đánh cược" với sức khỏe của mình, hy vọng mình sẽ không phải là nạn nhân.

2. Thiên lệch hiện tại (Present Bias)

Con người có xu hướng ưu tiên lợi ích trước mắt hơn hậu quả lâu dài. Giống như chọn ăn kem ngay hôm nay dù biết mai lên cân, người hút thuốc thấy ngay cảm giác thư giãn và giảm stress, nên quên luôn chuyện nằm viện 10 năm sau. “Đời ngắn lắm, hút đi đã rồi tính!”

3. Thiên lệch nhận thức (Cognitive Biases)

Thiên lệch lạc quan: Người hút thuốc giống như người đi nắng không mang áo mưa vì nghĩ “Trời không mưa được đâu!” – luôn tin rằng chuyện xấu không xảy ra với mình.

Thiên lệch xác nhận: Họ cũng giống như người ăn chè vừa ăn vừa nói “chè giúp giải nhiệt tốt mà”, dù bác sĩ bảo nhiều đường sẽ tăng tiểu đường. Họ chỉ nghe điều gì khiến bản thân cảm thấy dễ chịu, và bỏ qua phần còn lại.

4. Thuyết củng cố hành vi (Reinforcement Theory)

Nicotine như một người bạn dễ thương nhưng... nguy hiểm: mỗi lần gặp là cho quà (cảm giác phê phê, thoải mái). Thế là bạn cứ gặp mãi, dù biết người bạn này sẽ hại bạn về sau. Giống như cún con mỗi lần sủa được chủ cho bánh – nó sẽ tiếp tục sủa mãi!

5. Sự trì hoãn phần thưởng (Delayed Discounting)

Giống như trẻ con chọn ăn một viên kẹo ngay thay vì chờ 5 phút để có 3 viên, người lớn hút thuốc cũng vậy: họ thấy điếu thuốc ngay trước mặt hấp dẫn hơn sức khỏe mơ hồ của 20 năm sau. “Ung thư thì xa quá, còn điếu thuốc thì gần ngay đây”.

Ref: Kahneman & Tversky (1979), Frederick et al. (2002), Weinstein (1980), Skinner (1938), và nghiên cứu về trì hoãn phần thưởng của Bickel & Marsch (2001).